Aanleiding
Medio negentiende eeuw leidde de door bevolkingsgroei steeds voller rakende binnenstad van Rotterdam tot toenemende problemen door vervuiling. Afval en fecaliën werden geloosd in de grachten, die tevens het drinkwater voor de stedelingen leverden. Hierdoor braken meerdere cholera-epidemieën uit. De toenmalige stadsarchitect W.N. Rose ontwikkelde daarop het Waterproject, dat voorzag in de aanleg van een singelstelsel rond de stad, waarmee het stadswater stelselmatig kon worden ververst. Het plan werd aangenomen in 1854 en uitgevoerd tussen 1858 en 1862.
Onderdeel van het plan was dat er twee stoomgemalen werden gesticht voor de afvoer van het vuile water naar de Maas. Het in 1860 gebouwde Oostelijk Stoomgemaal, dat even ten noordwesten van het huidige Oostplein kwam te staan, was een van deze twee gemalen. Via zeer lange gietijzeren zuigleidingen werd het (riool)water van de stadsgrachten, zoals het Oostvest en de Nieuwe Singel, naar dit gemaal gebracht, van waaruit het via een eveneens zeer lange, gietijzeren persleiding werd geloosd op het Buizengat en van daar op de Maas.

Hoewel het gemaal zich vlakbij het Oostelijk stoomgemaal van Schieland bevond, dat via de Kolk verantwoordelijkwas voor de bemaling van het boezemstelsel van de Rotte, stond het Oostelijk Stoomgemaal daarmee niet functioneel in verbinding. Het gemaal heeft gefunctioneerd tot 1954, waarna het werd gesloopt. Het Westelijk Stoomgemaal, aan de Westersingel is behouden gebleven en is nog altijd in functie als rioolgemaal.

Installatie
Het Oostelijk Stoomgemaal was uitgerust met een installatie van horizontale directwerkende stoommachines met expansie en condensatie, welke werd vervaardigd door de Ned. Stoomboot Mij. uit Rotterdam. Deze dreven twee horizontale dubbelwerkende zuig- en perspompen aan, met elk een capaciteit van 52 m3 water per minuut.