De Nederlandse Gemalenstichting

Boezem van de Zederik

Boezem van de Zederik Ameide / Sluis


Adres
Sluis 19
4233 CK Ameide / Sluis

Eigenaar
Particulier
Stichtingsjaar
1892

Status
Niet werkend

Functie
Boezemgemaal
Bemalinggebied
Boezem van de Zederik

lozend op
Lek

Totaal capaciteit
0 m³/minuut
Ontwerper
Onbekend

Monumentenstatus
Geen

 

OORSPRONKELIJKE INSTALLATIE


Motor
Stoom
Pomp
Centrifugaalpomp
 

HUIDIGE INSTALLATIE


Motor
Geen
Geen

Pomp
Geen
Geen

Capaciteit
0 m³/minuut

Opvoerhoogte
--

 

Voorgeschiedenis
De voorgeschiedenis van het Stoomgemaal ‘Boezem van de Zederik’ gaat terug tot de 14e eeuw. Om de waterafvoer te verbeteren werd er in 1370 besloten tot het graven van een watergang vanuit de Zederik te Meerkerk naar de Lek bij Sluis. Deze watergang werd de Oude Zederik genoemd. Na 3 jaar was hij voltooid en op 28 oktober 1373 verleende de hertog Albrecht van Beieren toestemming om de Lekdijk bij Ameide te doorgraven en er een sluis te maken. Het buurtschap dat bij deze sluis ontstond werd Sluis genoemd en de watergang door de uiterwaarden naar de Lek, het Sluise Gat. Het ligt ten oosten van Ameide.
Door de stijging van de rivierwaterstand en de inklinking van het land nam de wateroverlast voortdurend toe. De afwatering van de polders die op de Zederik loosden werd gewijzigd. Moest het water voorheen op natuurlijke wijze op de boezem afvloeien, omstreeks 1461 verschenen de eerste windwatermolens langs de Zederik. Het aantal nam toe, mede door toetreding van nieuwe polders tot de boezemgemeenschap. De vrije lozing op het buitenwater van de Zederikboezem verliep steeds moeilijker door verdere stijging van het rivierpeil en inklinking van de veenlaag in de polder ondergrond. Daarom liet men aan de uitmonding van de boezem bij Sluis in 1566 een zestal achtkantige watermolens bouwen. Via een aparte sluis, oostelijk gelegen van de reeds bestaande voor vrije uitwatering, kregen deze buitendijkse molens het boezemwater aangevoerd. Op 21 februari 1635 ging de dichtst bij de Lek staande molen door ijsgang verloren. Deze molen werd niet meer herbouwd. De overige vijf molens deden dienst tot het jaar 1672.
Gedurende enige jaren vertoonde de Lek een lage waterstand waardoor er weer vrije afwatering mogelijk was. Bovendien lieten de beperkte middelen van de verarmde bevolking het niet toe de molens weer op te bouwen. Door het graven van het Pannerdens Kanaal in de periode 1701-1707, waardoor meer water naar de Rijn en dus ook de Lek kon stromen, steeg het peil in de Lek opnieuw, met als gevolg veel wateroverlast in de polders. Daarop werd besloten vijf nieuwe boezemmolens te bouwen. Op 4 september 1739 volgde de aanbesteding van de vijf achtkantige watermolens buitendijks bij Sluis. Het hele project was in het voorjaar 1740 gereed, zodat vanaf die tijd de Zederikpolders weer werden bemalen door boezemmolens bij Sluis.



Het stoomgemaal bij Sluis/Ameide
Als gevolg van de aanleg van het Merwedekanaal (in 1881 ontstaan uit het vergraven Zederikkanaal), werd aan het noordwestelijke uiteinde van de oude Zederik, 50 m ten noorden van de aansluiting van de Zouwedijk aan de Lekdijk, in de jaren 1890-1893 van rijkswege een 'stoomwatermolen' gebouwd met machinistenwoningen. Twee stoomketels (en een reserve) en -machines moesten het met twee pompen uitgeruste centrifugaalpompgemaal aandrijven. De stoommachines hadden ieder een vermogen van 46 pk. IJzergieterij de Prins van Oranje te 's-Gravenhage leverde de technische installatie voor fl 53.057,50. De bouw van het gemaal en de machinistenwoningen kostte het Rijk in 1892 fl 46. 787,35. Het gemaal was aanvankelijk bedoeld om het overtollige schutwater van de sluis bij Vianen in het nieuwe Merwedekanaal weer op de Lek uit te slaan. Dit gebeurde door  middel van persbuizen door de dijk en langs het dijkbewakingshuis, naar een kolk die uitmondde in de Lek. Van die kolk zijn nog resten bewaard gebleven. Later hield het Rijksstoomgemaal te Sluis/ Ameide, samen met het gemaal aan de Arkelse Dam de boezem van Zederik op het gewenste peil.



De functie van het gemaal werd in 1945 opgeheven. Op 31 oktober 1945 van dat jaar werd het Mr. Dr. Kolffgemaal bij Hardinxveld in gebruik genomen, dat het peil van de Linge en de Zederikboezem beheerst en uitslaat op de Merwede. Van het ensemble van het gemaal Boezem van de Zederik resteren alleen nog het hoofdgebouw en de machinistenwoningen. De machinerie is verdwenen. De kolenloods en de bijbehorende schoorsteen zijn in 1952 gesloopt. 
De voormalige kolenloods was een gebouw op een bakstenen voet met een boogvormige kap van golfplaten die de gehele loods overspant. Deze constructie van gegolfd gegalvaniseerd ijzer met schilden, stoelen, trekstangen en hanger is bij de bouw voorzien. Het machine- en ketelgebouw is een uit baksteen opgetrokken gebouw op rechthoekige plattegrond tussen tuitgevels, waarvan het bovendeel is vernieuwd. Het machinehuis bevond zich aan de voorzijde, het ketelhuis aan de achterzijde. Ook bij dit gebouw is een boogvormige kap van gegolfd gegalvaniseerd ijzer toegepast. In de gevels zitten getoogde ijzeren vensters en deuren met sierlijke bakstenen omlijsting. In de naar de dijk toegewende gevel zat een jaartalsteen met ‘1891’, die er thans is uitgevallen. Het gebouw is nu in gebruik als opslagruimte en werkplaats.
De naastliggende dienst- of machinistenwoning kent een driedeling waarbij het middendeel de nok evenwijdig aan de dijk heeft en de zijgedeelten de nok haaks op de dijk. De woning is ingrijpend gemoderniseerd. Het tegenovergelegen dijkbewakingshuis was nog in gebruik tot 1958 door het Dijkcollege van het Hoogheemraadschap van de Vijfherenlanden.



Tekst: Joop Ross
Bronnen: http://www.sluiserwaard.nl/history.html; De Vijfheerenlanden met Asperen, Heukelum en Spijk, Catharina L. van Groningen; Nieuwsblad van de Historische Vereniging Ameide en Tienhoven, 9e jaargang, nr. 3.

 
Kaart:

ZOEK IN DE DATABASE

Naam of plaats van het gemaal
 

UITGEBREID ZOEKEN

Provincie
Eigenaar / beheerder
Status
Monumentenstatus
Huidig opvoerwerktuig
Oorspronkelijk opvoerwerktuig
Huidige aandrijving
 
Oorspronkelijke aandrijving
Stichtingsjaar

Uitgebreid zoeken in de database